|
Russische transliteratie
Van Cyrillisch naar Latijn
Diverse talen, waaronder het Russisch, gebruiken het Cyrillische alfabet. Omdat het vaak nodig is om een Russisch
woord of een naam in ons Latijnse schrift weer te geven, zijn er methodes ontwikkeld om Cyrillische letters om te
zetten naar Latijnse (romanisatie). Hierbij wordt er onderscheid gemaakt tussen transliteraties en transcripties. Een
transliteratie heeft als kenmerk dat hij zo eenduidig (consequent) mogelijk is en dat het dus meestal mogelijk is om
op basis van de transliteratie het woord in het oorspronkelijke Cyrillisch te reconstrueren (omgekeerde transliteratie,
'terugvertalen'). Het weergeven van de uitspraak speelt bij transliteraties een ondergeschikte rol, maar er zijn
verschillende soorten transliteraties, waarbij hier in meer of mindere mate aandacht aan wordt besteed. Een
transcriptie geeft de uitspraak (klank) juist zo nauwkeurig mogelijk weer.
Het probleem
Opmerkelijk is dat diverse eigentijdse publicaties met ogenschijnlijk weldoordachte transliteratiemethodes toch
behoorlijk inconsequent zijn in het door hen gehanteerde transliteratiesysteem. Maar is dat een probleem? Ja, want
inconsequentie leidt tot onduidelijkheid. Enkele voorbeelden. J.W. Bezemer gaat in Een geschiedenis van Rusland
(eerste druk uit februari 1988) bijvoorbeeld uitvoerig in op de transliteratie, maar past zijn eigen regels
inconsequent toe. Zo stelt hij op pagina 401 dat hij 'ё', 'ю' en 'я' translitereert als
respectievelijk 'jo', 'joe' en 'ja' en hier niet de 'j' weglaat om het onderscheid tussen harde en zachte klinkers in
de transliteratie te behouden. Maar op de volgende pagina schrijft hij dat hij dit niet doet bij een woord als
'Горький', waar hij 'Gorki' van maakt in plaats van 'Gorjki' om het
schriftbeeld te vereenvoudigen (lees: het grote aantal j's terug te dringen). Maar nu is het zojuist nog benadrukte
onderscheid tussen hard en zacht verdwenen! Een andere inconsequentie is het gebruik van trema's: op pagina 402
schrijft Bezemer dat hij aan het woord 'Kiëv', een transliteratie van 'Киев', een trema
toevoegt om een verkeerde uitspraak (klinkerbotsing) te voorkomen. Maar opmerkelijk genoeg doet hij dit niet bij de
naam 'Михаил', waar hij 'Michail' van maakt in plaats van 'Michaïl', terwijl hier
toch echt sprake is van een klinkerbotsing! 'Michaïl' zou consequenter én beter zijn, omdat het woord uit drie
lettergrepen bestaat, waarbij de 'i' nota bene ook nog de klemtoon heeft.
In Perspectieven op Midden- en Oost-Europa (eerste druk uit 2011), een door diverse universitaire docenten
geschreven handboek uit 2011, worden meerdere transliteratiewijzen gebruikt (zelfs in een en hetzelfde hoofdstuk).
Meestal wordt de populaire Nederlandse transliteratie gebruikt, maar er vallen ook andere methodes waar te nemen. Zo
wordt op pagina 62 'Емельян' getranslitereerd als 'Emeljan' (de zogeheten
wetenschappelijke transliteratie) in plaats van 'Jemeljan', 'Пётр' wordt op pagina 58
getranslitereerd als 'Pjotr' (nationale Nederlandse transliteratie) en op pagina 72 als 'Petr' (nationale Engelse
transliteratie), en 'Сперанский' wordt op pagina 65
'Speranski' (populaire Nederlandse transliteratie) terwijl 'Григорий'
op pagina 73 'Grigorii' wordt (een variant die in sommige populaire Engelstalige transliteraties voorkomt).
Ten slotte is ook Froukje Slofstra inconsequent in haar vertaling uit 2008 van Leven en Lot van Vasili
Grossman (een vertaling die bekroond werd door het Internationale Vertaalcentrum voor Russische literatuur en de
Aleida Schotprijs won): ze koos ervoor om de van oorprong Joodse achternaam 'Штрум' niet
te translitereren als 'Sjtroem', maar als 'Strum', naar analogie van hoe de achternaam er in het Latijnse schrift uit
zou zien, maar tegelijkertijd wordt 'Гроссман' niet 'Grossmann', maar
'Grossman'. Interessant is overigens dat de Engelse vertaler van Leven en Lot, Robert Chandler, wel voor het
Engelse equivalent van 'Sjtroem' heeft gekozen, namelijk 'Shtrum', dat dan weer in lijn is met 'Grossman'.
Een nieuwe transliteratie
Het zal u nu wel duizelen; ik zal daarom hieronder de verschillende transliteraties nader toelichten. Het moge
duidelijk zijn dat ik me persoonlijk – vooral vanwege de inconsequenties – in geen van de reeds bestaande
transliteratiewijzen kan vinden. Daarom maak ik op mijn websites en in mijn publicaties (indien ik daar zeggenschap
over heb en in het Nederlands schrijf) gebruik van een combinatie van de nationale Nederlandse transliteratie, de
populaire Nederlandse transliteratie en enkele zelfbedachte constructies (en dus niet van de Engelse transliteratie of
een van de wetenschappelijke transliteraties). Deze transliteratie biedt ook oplossingen voor een aantal problemen
waar Bezemer overheen heeft gekeken. De regels zal ik onderaan deze pagina toelichten, maar allereerst zal ik
hieronder de vier meest gebruikte transliteratiemethodes behandelen.
Nationale transliteraties
Bekijkt u eens de inleiding van het artikel op pagina 16 van de Metro van 3 februari 2012 dat rechts staat
afgebeeld. Heeft u enig idee hoe 'Guimarães' nu uitgesproken dient te worden? Die streepjes geven normaliter
scheidingen tussen lettergrepen aan, maar het 'ine' in de derde 'lettergreep' spreek ik toch echt als twee
lettergrepen uit. En hoe spreek je 'sh' uit? Die lettercombinatie kennen we niet in Nederland. En zo zijn er nog wel
meer vreemde zaken aan te wijzen. Er is hier de Engelse fonetische uitspraak van 'Guimarães' weergegeven. Voor
het Nederlands moet dat anders weergegeven worden, namelijk iets als 'gie-me-rajnsj' (hoewel je ook dan de uitspraak
nog slechts benadert, maar goed, dat is de problematiek van fonetiek, en de Metro heeft deze nog wat versimpeld
om de zaken niet te ingewikkeld te maken). Feit is dat een Nederlander niets heeft aan de fonetische beschrijving voor
een Engelsman.
En hetzelfde geldt voor transliteraties. Zoals ik eerder als schreef is het weergeven van de uitspraak slechts een
secundair doel van een transliteratie. Het speelt echter wel mee, en omdat deze sterk verschilt per taal heeft iedere
taal zijn eigen nationale transliteratie van het Cyrillisch. Het uitgangspunt bij deze nationale transliteraties is
dat iedere Cyrillische letter een Latijns equivalent heeft, dat zo consequent mogelijk dient te worden toegepast. Er
worden geen vreemde diakritische tekens gebruikt en de correcte uitspraak wordt bij deze transliteraties benaderd,
maar zeker niet helemaal bereikt, omdat de uitspraak van Cyrillische klinkers kan verschillen, afhankelijk van de
plaats en functie in een woord (klinkerreductie). Cyrillische letters kunnen door één Latijnse letter, maar ook door
een samenstelling van meerdere letters worden weergegeven (zo gebruikt het Duits bijvoorbeeld zeven letters om de
Cyrillische letter 'щ' om te zetten, namelijk 'schtsch'). Een nadeel van deze letter-voor-lettermethode is dat
er dikwijls klinkerbotsingen ontstaan: de Cyrillische lettercombinatie 'ие' wordt 'ije', 'ий'
wordt 'ij', 'оу' wordt 'ooe', et cetera. Het vergt dus enige kennis van het oorspronkelijke Cyrillisch om
met deze transliteratie om te kunnen gaan.
Om een internationaler publiek aan te spreken en om duidelijk aan te geven dat dezelfde persoon wordt bedoeld als
in een Engelstalige tekst, treft men van tijd tot tijd ook niet-Nederlandse transliteraties (voornamelijk de Engelse
en Duitse) aan in Nederlandse publicaties. Voor Nederlandse leken heeft deze transliteratie als groot nadeel dat de
uitspraak dikwijls zeer onduidelijk is. Voor een leek is het bijvoorbeeld volstrekt onduidelijk hoe het Engels
getranslitereerde woord 'Khachaturian' (van 'Хачатурян') of het
Duits getranslitereerde woord 'Tschujkow' (van 'Чуйков') dienen te worden
uitgesproken. In de Nederlandse nationale transliteratie wordt dit respectievelijk 'Chatsjatoerjan' en
'Tsjoejkov'.
De wetenschappelijke transliteratie
Om een internationaal gelijk translitereersysteem te krijgen, waarbij iedere Cyrillische letter door maximaal twee
Latijnse wordt vervangen, is in 1954 door de ISO (de International Organization for Standardization) de
wetenschappelijke transliteratie (of bibliotheektransliteratie) opgesteld, die werd bijgewerkt in 1968 en de naam
ISO/R 9 kreeg. Deze methode wordt vandaag de dag nog gebruikt. Zoals de naam al zegt, is deze transliteratie in de
eerste plaats bedoeld voor wetenschappelijke doeleinden, waarbij internationale eenduidigheid zeer wenselijk is. In
1995 heeft ISO een herziene versie ingevoerd, waarbij iedere Cyrillische letter door één Latijnse wordt vervangen,
maar in de praktijk wordt voornamelijk nog steeds de versie uit 1968 gebruikt. Het nadeel van de wetenschappelijke
transliteratie is dat de uitspraak van de getranslitereerde woorden door het gebruik van diakritische tekens en
apostrofs vaak zeer onduidelijk is. Zoals gezegd speelt de uitspraak bij transliteraties een ondergeschikte rol, maar
het is natuurlijk wel praktisch als deze enigszins wordt benaderd. In de wetenschap is dit niet echt relevant, maar
omdat voorkennis van het Russisch bij het lezen van deze transliteraties zeer wenselijk is, wordt deze transliteratie
in populaire en populair-wetenschappelijke publicaties zelden gebruikt. Vergelijk bijvoorbeeld het wetenschappelijk
getranslitereerde 'Xruščëv' (van 'Хрущёв') met 'Chroesjtsjov'.
De populaire Nederlandse transliteratie
Als variant op de nationale Nederlandse transliteratie bestaat de populaire Nederlandse transliteratie, die vandaag de
dag veel in non- of populair-wetenschappelijke publicaties wordt gebruikt. Bij deze transliteratie worden een aantal
lettercombinaties die voor een leek enigszins onduidelijk kunnen zijn anders weergegeven. Deze transliteratie is dus
makkelijker leesbaar, maar heeft ingeleverd op de eenduidigheid, waarbij dus ook het oorspronkelijke Cyrillisch niet
altijd duidelijk is. Zo wordt 'Дмитриевич' in de
nationale Nederlandse transliteratie 'Dmitrijevitsj', maar in de populaire transliteratie 'Dmitriëvitsj' of
'Dmitriejevitsj' om de klinkerbotsing bij 'ij' te vermijden, die zou kunnen worden uitgesproken als de 'ij' in
bijvoorbeeld 'wijs'. Dezelfde argumentatie geldt voor dezelfde lettercombinatie in het woord
'Василий', wat bij deze transliteratie niet getranslitereerd wordt als
'Vasilij', maar als 'Vasili'. Dit is ook van toepassing bij
'Новороссийск', dat niet
'Novorossijsk' wordt, maar 'Novorossiejsk'. Tevens is het bij de populaire Nederlandse transliteratie gebruikelijk om
niet-Russische namen in de oorspronkelijke spelling weer te geven, omdat deze ooit al van het Latijnse schrift naar
het Cyrillisch zijn omgezet. Zo wordt 'Эйзенштейн' in
deze transliteratie 'Eisenstein' (wat de oorspronkelijke Duitse / Hebreeuwse schrijfwijze was), en dus niet
'Ejzensjtejn' (nationale transliteratie) of 'Ejzenštejn' (wetenschappelijke transliteratie).
De 'Bezemer-transliteratie'
J.W. Bezemer wijdt in zijn boek Een geschiedenis van Rusland (eerste druk uit februari 1988) ook vier pagina's
aan de transliteratiekwestie. Deze 'Bezemer-methode' wordt door veel mensen gebruikt, en ook academische publicaties
als de Internationale Spectator (een uitgave van Instituut Clingendael) hanteert deze transliteratiemethode.
Bezemer gebruikt in zijn boek de populaire Nederlandse transliteratie, maar met enkele kleine aanpassingen. Zo volgt
hij de Nederlands-Belgische spellingcommissie in hun advies het gebruik van de 'j' in te perken door de 'й' in
de uitgangen '-ий' en '-ый' en het zachte teken ('ь') niet te translitereren. Zoals
eerder genoemd levert dit inconsequenties op: Bezemer translitereert 'ё', 'ю' en 'я' als
respectievelijk 'jo', 'joe' en 'ja' en niet zonder de 'j' om het onderscheid tussen harde en zachte klinkers in de
transliteratie te behouden, maar doet dit niet bij een woord als 'Горький',
waar hij 'Gorki' van maakt in plaats van 'Gorjki', maar nu is het onderscheid tussen hard en zacht verdwenen! Een
andere inconsequentie is het gebruik van trema's: op pagina 402 schrijft Bezemer dat hij aan het woord 'Kiëv', een
transliteratie van 'Киев', een trema toevoegt om een verkeerde uitspraak (klinkerbotsing) te
voorkomen. Maar opmerkelijk genoeg doet hij dit niet bij de naam 'Михаил', die hij
translitereert als 'Michail', terwijl dit volgens zijn eigen redenering 'Michaïl' zou moeten zijn, aangezien de tweede
'i' met de 'l' een derde lettergreep vormt (en de tweede 'i' zelfs de klemtoon heeft).
De door mij gebruikte transliteratie
Zelf gebruik ik in Nederlandstalige teksten een mengelmoes van de nationale Nederlandse transliteratie, de populaire
Nederlandse transliteratie en enkele zelfbedachte constructies. Ik vind het belangrijk dat de eenduidigheid zoveel
mogelijk gehandhaafd blijft, maar dat de woorden ook nog uitspreekbaar blijven voor leken, klinkerbotsingen worden
vermeden en er niet onnodig veel letters worden gebruikt. De correcte uitspraak speelt hier een ondergeschikte rol,
omdat deze bij een transliteratie per definitie niet benaderd kan worden, vanwege de diverse Russische
uitspraakregels.
In beginsel translitereer ik de Russische Cyrillische letters als volgt:
а - a
б - b
в - v
г - g
д - d
е - e
ё - jo
ж - zj
з - z
и - i
й - j
к - k
л - l
м - m
н - n
о - o
п - p
р - r
с - s
т - t
у - oe
ф - f
х - ch
ц - ts
ч - tsj
ш - sj
щ - sjtsj
ъ - j
ы - y
ь - j
э - e
ю - joe
я - ja
In de volgende gevallen ben ik hierin niet consequent:
- 1) De 'ё' wordt altijd getranslitereerd als 'jo', behalve na een ruisklank ('ж' ('zj'),
'ч' ('tsj'), 'ш' ('sj') of 'щ' ('sjtsj')) of na het zachte teken ('ь'), dan wordt het 'o'.
Voorbeelden: 'Ерёменко' wordt 'Jerjomenko';
'Чёрный' wordt 'Tsjornyj';
'Соловьёв' wordt 'Solovjov'.
- 2) De 'е' wordt getranslitereerd als 'e', behalve aan het begin van een woord of na een klinker; dan wordt
het 'je'. Na een 'и' ('i') volgt echter een 'e' met trema ('ë') om een klinkerbotsing te voorkomen. Zie ook
regel 8. Voorbeelden: 'Петров' wordt 'Petrov';
'Елизаров' wordt 'Jelizarov';
'Плиев' wordt 'Pliëv'. N.b.: het zachte teken ('ь') is geen klinker.
- 3) De 'я' wordt getranslitereerd als 'ja', behalve na een 'и' ('i'); hierop volgt een 'a' om een
klinkerbotsing te voorkomen. Zie ook regel 8. Na het zachte teken ('ь') volgt ook een 'a' om twee opeenvolgende
j's te voorkomen. Voorbeelden: 'Яковлев' wordt 'Jakovlev';
'Берия' wordt 'Beria'; 'Илья' wordt 'Ilja'.
- 4) De 'ю' wordt getranslitereerd als 'joe', behalve na een 'и' ('i'); hierop volgt een 'oe' om een
klinkerbotsing te voorkomen. Zie ook regel 8. Na het zachte teken ('ь') volgt ook een 'oe' om twee opeenvolgende
j's te voorkomen. Voorbeelden: 'Юрьев' wordt 'Joerjev';
'Германию' wordt 'Germanioe';
'гордостью' wordt 'gordostjoe'.
- 5) De woorduitgang '-ий' wordt getranslitereerd als '-i' (de 'j' wordt weggelaten) om de
klinkerbotsing bij 'ij' te vermijden. Voorbeeld: 'Пожарский'
wordt 'Pozjarski'.
- 6) In het midden van een woord wordt '-ий-' getranslitereerd als '-iej-' (er wordt dus een 'e'
ingevoegd); niet als 'ij' om een klinkerbotsing te voorkomen en niet als 'i' om verwarring met een Nederlandse korte
'i' te voorkomen. Voorbeeld: 'Новороссийск'
wordt 'Novorossiejsk'.
- 7) De klinkercombinatie 'уу' wordt getranslitereerd als 'oe', omdat 'oeoe', hoewel consequenter,
gewoon te onduidelijk en overbodig lang is. Voorbeeld: 'Кожуун' wordt 'Kozjoen' en
niet 'kozjoeoen'.
- 8) Om klinkerbotsingen te voorkomen kunnen enkele klinkers een trema krijgen. Voorbeelden:
'Броуд' wordt 'Broöed';
'Дмитриев' wordt 'Dmitriëv';
'Михаил' wordt 'Michaïl'. In de laatste twee gevallen benadrukt het trema ook
dat het woord uit drie lettergrepen bestaat en niet uit twee. Indien er een klinkercombinatie is die in het Nederlands
niet bestaat (en die uit twee verschillende lettergrepen bestaat), wordt er voor het leesgemak toch geen trema
geplaatst, omdat er toch geen alternatieve uitspraakmogelijkheid is. Voorbeeld: 'армии'
wordt 'armii' en niet 'armiï'.
N.B.:
- 1) Niet-Russische namen geef ik niet in de oorspronkelijke spelling weer omdat dikwijls niet te achterhalen
is of een woord wel een leenwoord is en wat het origineel in het Latijnse schrift geweest moet zijn en in mijn opinie
transliteren geen etymologische speurtocht dient te zijn. Een tweede reden is dat het de transliteratie tot op zekere
hoogte omkeerbaar maakt. Een derde reden is dat diverse van oorsprong niet-Russische namen op verschillende manieren
'gecyrilliseerd' zijn, en een omkeerbare transliteratie behoudt dat onderscheid (denk bijvoorbeeld aan 'Ginzboerg'
('Гинзбург') en 'Gintsboerg'
('Гинцбург')). Voorbeelden:
'Эйзенштейн' wordt 'Ejzensjtejn';
'Ратгауз' wordt 'Ratgaoez'.
- 2) Het woord 'Совет' wordt – evenals bij alle verbuigingen hiervan en
samenstellingen hiermee – getranslitereerd als 'Sovet' en niet als 'Sovjet'. Alleen wanneer het in een Nederlandse zin
wordt gebruikt en niet als transliteratie wordt gebruikt, wordt het 'Sovjet'.
- 3) Het zachte teken ('ь') translitereer ik meestal als 'j'. Bezemers redenering dat het niet translitereren
van het zachte teken het grote aantal j's in de transliteratie enigszins terugdringt en het schriftbeeld vereenvoudigt
is te begrijpen, maar dit gaat wel ten koste van de omkeerbaarheid van de transliteratie. Ook kan men, indien er een
zacht teken aan het einde van een woord staat, niet meer aan de transliteratie zien dat de woorduitgang hard is.
Daarom heb ik ervoor gekozen om het zachte teken in principe wel te translitereren. Voorbeelden:
'мать' wordt 'matj', 'Горький' wordt 'Gorjki' en
'Васильев' wordt 'Vasiljev', puur omwille van de omkeerbaarheid van de
transliteratie.
- 4) Ik hanteer altijd letterlijke, niet-vernederlandste transliteraties van namen. Normaliter wordt
'Дмитрий' dus 'Dmitri' (niet Dimitri), 'Фёдор'
dus 'Fjodor' (niet Fedor), 'Пётр' dus 'Pjotr' (niet Peter) en
'Иосиф' dus 'Iosif' (niet Jozef). Behalve uit taalpuristische beweegredenen heb ik hier
ook voor gekozen omdat er bijvoorbeeld meerdere varianten van 'Jozef' voorkomen, zoals
'Иосеф' ('Iosef') en 'Жосеф' ('Zjosef'), waar anders geen
onderscheid tussen zou worden gemaakt. Bij tsaren, andere leden van koninklijke families en bekende religieuze leiders
hanteer ik wel de vernederlandste schrijfwijze, zoals tsaar Nicolaas II (eigenlijk 'Nikolaj II' /
'Николай II'), koningin Anna Paulowna (eigenlijk 'Anna Pavlovna' /
'Анна Павловна') en patriarch Cyrillus I
(eigenlijk 'Kirill I' / 'Кирилл I'). Dit geldt ook voor een aantal andere beroemde
Russen, waaronder Alexander Nevski ('Aleksandr Nevski' /
'Александр Невский'),
Leo Tolstoj ('Lev Tolstoj' / 'Лев Толстой') en Leo Trotski
('Lev Trotski' / 'Лев Троцкий').
Meer over dit onderwerp:
|